ตตฺริทํ โอปมฺมํ – เอโก กิร ปณฺฑิโต ราชา รโหคโต จินฺเตสิ – ‘อิมํ ราชกุลสนฺตกํ น ยถา วา ตถา วา ขาทิตพฺพํ, สิปฺปานุจฺฉวิกํ เวตนํ วฑฺเฒสฺสามี’ติฯ โส สพฺเพ สิปฺปิเก สนฺนิปาตาเปตฺวา ‘เอเกกสิปฺปชานนเก ปกฺโกสถา’ติ อาหฯ เอวํ ปกฺโกสิยมานา อฏฺฐารส ชนา อุฏฺฐหิํสุฯ เตสํ เอเกกํ ปฏิวีสํ ทาเปตฺวา วิสฺสชฺเชสิฯ ‘ทฺเว ทฺเว สิปฺปานิ ชานนฺตา อาคจฺฉนฺตู’ติ วุตฺเต ปน สตฺต ชนา อาคมํสุฯ เตสํ ทฺเว ทฺเว ปฏิวีเส ทาเปสิฯ ‘ตีณิ สิปฺปานิ ชานนฺตา อาคจฺฉนฺตู’ติ วุตฺเต เอโกว อาคจฺฉิฯ ตสฺส ตโย ปฏิวีเส ทาเปสิฯ ‘จตฺตาริ สิปฺปานิ ชานนฺตา อาคจฺฉนฺตู’ติ วุตฺเต ทฺเว ชนา อาคมํสุฯ เตสํ จตฺตาริ จตฺตาริ ปฏิวีเส ทาเปสิฯ ‘ปญฺจ สิปฺปานิ ชานนฺตา อาคจฺฉนฺตู’ติ วุตฺเต เอโกปิ นาคจฺฉิ ฯ ‘ฉ สิปฺปานิ ชานนฺตา อาคจฺฉนฺตู’ติ วุตฺเต เอโกว อาคจฺฉิฯ ตสฺส ฉ ปฏิวีเส ทาเปสิฯ ‘สตฺต สิปฺปานิ ชานนฺตา อาคจฺฉนฺตู’ติ วุตฺเต เอโกว อาคจฺฉิฯ ตสฺส สตฺต ปฏิวีเส ทาเปสิฯ

ตตฺถ ปณฺฑิโต ราชา วิย อนุตฺตโร ธมฺมราชาฯ สิปฺปชานนกา วิย จิตฺตจิตฺตงฺควเสน อุปฺปนฺนา ธมฺมาฯ สิปฺปานุจฺฉวิกเวตนวฑฺฒนํ วิย กิจฺจวเสน เตสํ เตสํ ธมฺมานํ วิภตฺติอาโรปนํฯ

สพฺเพปิ ปเนเต ธมฺมา ผสฺสปญฺจกวเสน ฌานงฺควเสน อินฺทฺริยวเสน มคฺควเสน พลวเสน มูลวเสน กมฺมปถวเสน โลกปาลวเสน ปสฺสทฺธิวเสน ลหุตาวเสน มุทุตาวเสน กมฺมญฺญตาวเสน ปาคุญฺญตาวเสน อุชุกตาวเสน สติสมฺปชญฺญวเสน สมถวิปสฺสนาวเสน ปคฺคาหาวิกฺเขปวเสนาติ สตฺตรส ราสโย โหนฺตีติฯ

ธมฺมุทฺเทสวารกถา นิฏฺฐิตาฯ

กามาวจรกุสลํ นิทฺเทสวารกถา

[2] อิทานิ ตาเนว ธมฺมุทฺเทสวาเร ปาฬิอารุฬฺหานิ ฉปฺปญฺญาส ปทานิ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘กตโม ตสฺมิํ สมเย ผสฺโส โหตี’ติอาทินา นเยน นิทฺเทสวาโร อารทฺโธฯ

ตตฺถ ปุจฺฉาย ตาว อยมตฺโถ – ยสฺมิํ สมเย กามาวจรํ กุสลํ โสมนสฺสสหคตํ ติเหตุกํ อสงฺขาริกํ มหาจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมิํ สมเย ผสฺโส โหตีติ วุตฺโต, กตโม โส ผสฺโสติ อิมินา นเยน สพฺพปุจฺฉาสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

โย ตสฺมิํ สมเย ผสฺโสติ ตสฺมิํ สมเย โย ผุสนกวเสน อุปฺปนฺโน ผสฺโส, โส ผสฺโสติฯ อิทํ ผสฺสสฺส สภาวทีปนโต สภาวปทํ นามฯ ผุสนาติ ผุสนากาโรฯ สมฺผุสนาติ ผุสนากาโรว อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺเฒตฺวา วุตฺโตฯ สมฺผุสิตตฺตนฺติ สมฺผุสิตภาโวฯ อยํ ปเนตฺถ โยชนา – โย ตสฺมิํ สมเย ผุสนกวเสน ผสฺโส, ยา ตสฺมิํ สมเย ผุสนา, ยา ตสฺมิํ สมเย สมฺผุสนา, ยํ ตสฺมิํ สมเย สมฺผุสิตตฺตํ; อถ วา, โย ตสฺมิํ สมเย ผุสนวเสน ผสฺโส, อญฺเญนาปิ ปริยาเยน ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตนฺติ วุจฺจติ, อยํ ตสฺมิํ สมเย ผสฺโส โหตีติฯ เวทนาทีนมฺปิ นิทฺเทเสสุ อิมินาว นเยน ปทโยชนา เวทิตพฺพาฯ

อยํ ปเนตฺถ สพฺพสาธารโณ วิภตฺติวินิจฺฉโยฯ ยานิมานิ ภควตา ปฐมํ กามาวจรํ กุสลํ มหาจิตฺตํ ภาเชตฺวา ทสฺเสนฺเตน อติเรกปณฺณาสปทานิ มาติกาวเสน ฐเปตฺวา ปุน เอเกกปทํ คเหตฺวา วิภตฺติํ อาโรปิตานิ, ตานิ วิภตฺติํ คจฺฉนฺตานิ ตีหิ การเณหิ วิภตฺติํ คจฺฉนฺติ; นานา โหนฺตานิ จตูหิ การเณหิ นานา ภวนฺติฯ อปรทีปนา ปเนตฺถ ทฺเว ฐานานิ คจฺฉติฯ กถํ? เอตานิหิ พฺยญฺชนวเสน อุปสคฺควเสน อตฺถวเสนาติ อิเมหิ ตีหิ การเณหิ วิภตฺติํ คจฺฉนฺติฯ ตตฺถ โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ, โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตนฺติ เอวํ พฺยญฺชนวเสน วิภตฺติคมนํ เวทิตพฺพํฯ เอตฺถ หิ เอโกว โกโธ พฺยญฺชนวเสน เอวํ วิภตฺติํ คโตฯ จาโร วิจาโร อนุวิจาโร อุปวิจาโรติ เอวํ ปน อุปสคฺควเสน วิภตฺติคมนํ เวทิตพฺพํฯ ปณฺฑิจฺจํ โกสลฺลํ เนปุญฺญํ เวภพฺยา จินฺตา อุปปริกฺขาติ เอวํ อตฺถวเสน วิภตฺติคมนํ เวทิตพฺพํฯ เตสุ ผสฺสปทนิทฺเทเส ตาว อิมา ติสฺโสปิ วิภตฺติโย ลพฺภนฺติฯ ‘ผสฺโส ผุสนา’ติ หิ พฺยญฺชนวเสน วิภตฺติคมนํ โหติฯ ‘สมฺผุสนา’ติ อุปสคฺควเสนฯ ‘สมฺผุสิตตฺต’นฺติ อตฺถวเสนฯ อิมินา นเยน สพฺพปทนิทฺเทเสสุ วิภตฺติคมนํ เวทิตพฺพํฯ

นานา โหนฺตานิปิ ปน นามนานตฺเตน ลกฺขณนานตฺเตน กิจฺจนานตฺเตน ปฏิกฺเขปนานตฺเตนาติ อิเมหิ จตูหิ การเณหิ นานา โหนฺติฯ

ตตฺถ กตโม ตสฺมิํ สมเย พฺยาปาโท โหติ? โย ตสฺมิํ สมเย โทโส ทุสฺสนาติ (ธ. ส. 419) เอตฺถ พฺยาปาโทติ วา, โทโสติ วา, ทฺเวปิ เอเต โกโธ เอว, นาเมน นานตฺตํ คตาติฯ เอวํ ‘นามนานตฺเตน’ นานตฺตํ เวทิตพฺพํฯ

ราสฏฺเฐน จ ปญฺจปิ ขนฺธา เอโกว ขนฺโธ โหติฯ เอตฺถ ปน รูปํ รุปฺปนลกฺขณํ, เวทนา เวทยิตลกฺขณา, สญฺญา สญฺชานนลกฺขณา, เจตนา เจตยิตลกฺขณา, วิญฺญาณํ วิชานนลกฺขณนฺติ อิมินา ลกฺขณนานตฺเตน ปญฺจกฺขนฺธา โหนฺติฯ เอวํ ‘ลกฺขณนานตฺเตน’ นานตฺตํ เวทิตพฺพํฯ

จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา – ‘‘อิธ ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย…เป.… จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหตี’’ติ (วิภ. 390; ที. นิ. 2.402) เอกเมว วีริยํ กิจฺจนานตฺเตน จตูสุ ฐาเนสุ อาคตํฯ เอวํ ‘กิจฺจนานตฺเตน’ นานตฺตํ เวทิตพฺพํฯ

จตฺตาโร อสทฺธมฺมา – โกธครุตา น สทฺธมฺมครุตา, มกฺขครุตา น สทฺธมฺมครุตา, ลาภครุตา น สทฺธมฺมครุตา, สกฺการครุตา น สทฺธมฺมครุตาติ, เอวมาทีสุ (อ. นิ. 4.44) ปน ‘ปฏิกฺเขปนานตฺเตน’ นานตฺตํ เวทิตพฺพํฯ

อิมานิ ปน จตฺตาริ นานตฺตานิ น ผสฺเสเยว ลพฺภนฺติ, สพฺเพสุปิ ผสฺสปญฺจกาทีสุ ลพฺภนฺติฯ ผสฺสสฺส หิ ผสฺโสติ นามํ…เป.… จิตฺตสฺส จิตฺตนฺติฯ ผสฺโส จ ผุสนลกฺขโณ, เวทนา เวทยิตลกฺขณา, สญฺญา สญฺชานนลกฺขณา, เจตนา เจตยิตลกฺขณา, วิญฺญาณํ วิชานนลกฺขณํฯ ตถา ผสฺโส ผุสนกิจฺโจ, เวทนา อนุภวนกิจฺจา, สญฺญา สญฺชานนกิจฺจา, เจตนา เจตยิตกิจฺจา, วิญฺญาณํ วิชานนกิจฺจนฺติฯ เอวํ กิจฺจนานตฺเตน นานตฺตํ เวทิตพฺพํฯ

ปฏิกฺเขปนานตฺตํ ผสฺสปญฺจมเก นตฺถิฯ อโลภาทินิทฺเทเส ปน อโลโภ อลุพฺภนา อลุพฺภิตตฺตนฺติอาทินา นเยน ลพฺภตีติ เอวํ ปฏิกฺเขปนานตฺเตน นานตฺตํ เวทิตพฺพํฯ เอวํ สพฺพปทนิทฺเทเสสุ ลพฺภมานวเสน จตุพฺพิธมฺปิ นานตฺตํ เวทิตพฺพํฯ

อปรทีปนา ปน ปทตฺถุติ วา โหติ ทฬฺหีกมฺมํ วาติ เอวํ ทฺเว ฐานานิ คจฺฉติฯ ยฏฺฐิโกฏิยา อุปฺปีเฬนฺเตน วิย หิ สกิเมว ผสฺโสติ วุตฺเต เอตํ ปทํ ผุลฺลิตมณฺฑิตวิภูสิตํ นาม น โหติฯ

ปุนปฺปุนํ พฺยญฺชนวเสน อุปสคฺควเสน อตฺถวเสน ‘ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺต’นฺติ วุตฺเต ผุลฺลิตมณฺฑิตวิภูสิตํ นาม โหติฯ ยถา หิ ทหรกุมารํ นฺหาเปตฺวา, มโนรมํ วตฺถํ ปริทหาเปตฺวา ปุปฺผานิ ปิฬนฺธาเปตฺวา อกฺขีนิ อญฺเชตฺวา อถสฺส นลาเฏ เอกเมว มโนสิลาพินฺทุํ กเรยฺยุํ, ตสฺส น เอตฺตาวตา จิตฺตติลโก นาม โหติฯ นานาวณฺเณหิ ปน ปริวาเรตฺวา พินฺทูสุ กเตสุ จิตฺตติลโก นาม โหติฯ เอวํสมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํฯ อยํ ‘ปทตฺถุติ’ นามฯ

พฺยญฺชนวเสน อุปสคฺควเสน อตฺถวเสน จ ปุนปฺปุนํ ภณนเมว ทฬฺหีกมฺมํ นามฯ ยถา หิ ‘อาวุโส’ติ วา ‘ภนฺเต’ติ วา ‘ยกฺโข’ติ วา ‘สปฺโป’ติ วา วุตฺเต ทฬฺหีกมฺมํ นาม น โหติฯ ‘อาวุโส อาวุโส’‘ภนฺเต ภนฺเต’‘ยกฺโข ยกฺโข’‘สปฺโป สปฺโป’ติ วุตฺเต ปน ทฬฺหีกมฺมํ นาม โหติฯ เอวเมว สกิเทว ยฏฺฐิโกฏิยา อุปฺปีเฬนฺเตน วิย ‘ผสฺโส’ติ วุตฺเต ปทํ ทฬฺหีกมฺมํ นาม น โหติฯ ปุนปฺปุนํ พฺยญฺชนวเสน อุปสคฺควเสน อตฺถวเสน ‘ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺต’นฺติ วุตฺเตเยว ‘ทฬฺหีกมฺมํ’ นาม โหตีติฯ เอวํ อปรทีปนา ทฺเว ฐานานิ คจฺฉติฯ เอตสฺสาปิ วเสน ลพฺภมานกปทนิทฺเทเสสุ สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อยํ ตสฺมิํ สมเย ผสฺโส โหตีติ ยสฺมิํ สมเย ปฐมํ กามาวจรํ มหากุสลจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมิํ สมเย อยํ ผสฺโส นาม โหตีติ อตฺโถฯ อยํ ตาว ผสฺสปทนิทฺเทสสฺส วณฺณนาฯ อิโต ปเรสุ ปน เวทนาทีนํ ปทานํ นิทฺเทเสสุ วิเสสมตฺตเมว วณฺณยิสฺสามฯ เสสํ อิธ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

[3] ยํ ตสฺมิํ สมเยติ เอตฺถ กิญฺจาปิ กตมา ตสฺมิํ สมเย เวทนา โหตีติ อารทฺธํ, ‘สาตปทวเสน ปน ‘ย’นฺติ วุตฺตํฯ ตชฺชามโนวิญฺญาณธาตุสมฺผสฺสชนฺติ เอตฺถ ‘ตชฺชา’ วุจฺจติ ตสฺส สาตสุขสฺส อนุจฺฉวิกา สารุปฺปาฯ อนุจฺฉวิกตฺโถปิ หิ อยํ ‘ตชฺชา’-สทฺโท โหติฯ ยถาห – ‘‘ตชฺชํ ตสฺสารุปฺปํ กถํ มนฺเตตี’’ติ (ม. นิ. 3.246)ฯ เตหิ วา รูปาทีหิ อารมฺมเณหิ อิมสฺส จ สุขสฺส ปจฺจเยหิ ชาตาติปิ ตชฺชาฯ มโนวิญฺญาณเมว นิสฺสตฺตฏฺเฐน ธาตูติ มโนวิญฺญาณธาตุฯ สมฺผสฺสโต ชาตํ, สมฺผสฺเส วา ชาตนฺติ สมฺผสฺสชํฯ จิตฺตนิสฺสิตตฺตา เจตสิกํฯ

มธุรฏฺเฐน สาตํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยํ ตสฺมิํ สมเย ยถาวุตฺเตน อตฺเถน ตชฺชาย มโนวิญฺญาณธาตุยา สมฺผสฺสชํ เจตสิกํ สาตํ, อยํ ตสฺมิํ สมเย เวทนา โหตีติฯ เอวํ สพฺพปเทหิ สทฺธิํ โยชนา เวทิตพฺพาฯ

อิทานิ เจตสิกํ สุขนฺติอาทีสุ เจตสิกปเทน กายิกสุขํ ปฏิกฺขิปติ, สุขปเทน เจตสิกํ ทุกฺขํฯ เจโตสมฺผสฺสชนฺติ จิตฺตสมฺผสฺเส ชาตํฯ สาตํ สุขํ เวทยิตนฺติ สาตํ เวทยิตํ, น อสาตํ เวทยิตํ; สุขํ เวทยิตํ, น ทุกฺขํ เวทยิตํฯ ปรโต ตีณิ ปทานิ อิตฺถิลิงฺควเสน วุตฺตานิฯ สาตา เวทนา, น อสาตา; สุขา เวทนา, น ทุกฺขาติฯ อยเมว ปเนตฺถ อตฺโถฯ

[4] สญฺญานิทฺเทเส ตชฺชามโนวิญฺญาณธาตุสมฺผสฺสชาติ ตสฺสากุสลสญฺญาย อนุจฺฉวิกาย มโนวิญฺญาณธาตุยา สมฺผสฺสมฺหิ ชาตาฯ สญฺญาติ สภาวนามํฯ สญฺชานนาติ สญฺชานนากาโรฯ สญฺชานิตตฺตนฺติ สญฺชานิตภาโวฯ

[5] เจตนานิทฺเทเสปิ อิมินาว นเยน เวทิตพฺโพฯ

จิตฺตนิทฺเทเส จิตฺตวิจิตฺตตาย จิตฺตํฯ อารมฺมณํ มินมานํ ชานาตีติ มโนฯ มานสนฺติ มโน เอวฯ ‘‘อนฺตลิกฺขจโร ปาโส ยฺวายํ จรติ มานโส’’ติ (สํ. นิ. 1.151; มหาว. 33) หิ เอตฺถ ปน สมฺปยุตฺตกธมฺโม ‘มานโส’ติ วุตฺโตฯ

‘‘กถญฺหิ ภควา ตุยฺหํ, สาวโก สาสเน รโต;

อปฺปตฺตมานโส เสกฺโข, กาลํ กยิรา ชเน สุตา’’ติฯ (สํ. นิ. 1.159);

เอตฺถ อรหตฺตํ ‘มานส’นฺติ วุตฺตํฯ อิธ ปน ‘มโนว’ มานสํฯ พฺยญฺชนวเสน เหตํ ปทํ วฑฺฒิตํฯ

หทยนฺติ จิตฺตํฯ ‘‘จิตฺตํ วา เต ขิปิสฺสามิ, หทยํ วา เต ผาเลสฺสามี’’ติ (สํ. นิ. 1.237; สุ. นิ. อาฬวกสุตฺต) เอตฺถ อุโร หทยนฺติ วุตฺตํฯ ‘‘หทยา หทยํ มญฺเญ อญฺญาย ตจฺฉตี’’ติ (ม. นิ. 1.63) เอตฺถ จิตฺตํฯ ‘‘วกฺกํ หทย’’นฺติ (ที. นิ. 2.377; ม. นิ. 1.110) เอตฺถ หทยวตฺถุฯ

อิธ ปน จิตฺตเมว อพฺภนฺตรฏฺเฐน ‘หทย’นฺติ วุตฺตํฯ ตเมว ปริสุทฺธฏฺเฐน ปณฺฑรํฯ ภวงฺคํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ ยถาห – ‘‘ปภสฺสรมิทํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ, ตญฺจ โข อาคนฺตุเกหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺฐ’’นฺติ (อ. นิ. 1.49)ฯ ตโต นิกฺขนฺตตฺตา ปน อกุสลมฺปิ, คงฺคาย นิกฺขนฺตา นที คงฺคา วิย, โคธาวริโต นิกฺขนฺตา โคธาวรี วิย จ, ปณฺฑรนฺเตฺวว วุตฺตํฯ

มโน มนายตนนฺติ อิธ ปน มโนคฺคหณํ มนสฺเสว อายตนภาวทีปนตฺถํฯ เตเนตํ ทีเปติ – ‘นยิทํ เทวายตนํ วิย มนสฺส อายตนตฺตา มนายตนํ, อถ โข มโน เอว อายตนํ มนายตน’นฺติฯ ตตฺถ นิวาสฐานฏฺเฐน อากรฏฺเฐน สโมสรณฐานฏฺเฐน สญฺชาติเทสฏฺเฐน การณฏฺเฐน จ อายตนํ เวทิตพฺพํฯ ตถา หิ โลเก ‘อิสฺสรายตนํ วาสุเทวายตน’นฺติอาทีสุ นิวาสฏฺฐานํ อายตนนฺติ วุจฺจติฯ ‘สุวณฺณายตนํ รชตายตน’นฺติอาทีสุ อากโรฯ สาสเน ปน ‘‘มโนรเม อายตเน เสวนฺติ นํ วิหงฺคมา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 5.38) สโมสรณฏฺฐานํฯ ‘‘ทกฺขิณาปโถ คุนฺนํ อายตน’’นฺติอาทีสุ สญฺชาติเทโสฯ ‘‘ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.158) การณํฯ อิธ ปน สญฺชาติเทสฏฺเฐน สโมสรณฐานฏฺเฐน การณฏฺเฐนาติ ติธาปิ วฏฺฏติฯ

ผสฺสาทโย หิ ธมฺมา เอตฺถ สญฺชายนฺตีติ สญฺชาติเทสฏฺเฐนปิ เอตํ อายตนํฯ พหิทฺธา รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพา อารมฺมณภาเวเนตฺถ โอสรนฺตีติ สโมสรณฐานฏฺเฐนปิ อายตนํฯ ผสฺสาทีนํ ปน สหชาตาทิปจฺจยฏฺเฐน การณตฺตา การณฏฺเฐนปิ อายตนนฺติ เวทิตพฺพํฯ มนินฺทฺริยํ วุตฺตตฺถเมวฯ

วิชานาตีติ วิญฺญาณํ วิญฺญาณเมว ขนฺโธ วิญฺญาณกฺขนฺโธฯ ตสฺส ราสิอาทิวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ มหาอุทกกฺขนฺโธตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉตีติ (อ. นิ. 4.51)ฯ เอตฺถ หิ ราสฏฺเฐน ขนฺโธ วุตฺโตฯ ‘‘สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.355) คุณฏฺเฐนฯ ‘‘อทฺทสา โข ภควา มหนฺตํ ทารุกฺขนฺธ’’นฺติ (สํ. นิ. 4.241) เอตฺถ ปณฺณตฺติมตฺตฏฺเฐนฯ อิธ ปน รุฬฺหิโต ขนฺโธ วุตฺโตฯ

ราสฏฺเฐน หิ วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส เอกเทโส เอกํ วิญฺญาณํฯ ตสฺมา ยถา รุกฺขสฺส เอกเทสํ ฉินฺทนฺโต รุกฺขํ ฉินฺทตีติ วุจฺจติ, เอวเมว วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส เอกเทสภูตํ เอกมฺปิ วิญฺญาณํ รุฬฺหิโต วิญฺญาณกฺขนฺโธติ วุตฺตํฯ

ตชฺชามโนวิญฺญาณธาตูติ เตสํ ผสฺสาทีนํ ธมฺมานํ อนุจฺฉวิกา มโนวิญฺญาณธาตุฯ อิมสฺมิญฺหิ ปเท เอกเมว จิตฺตํ มินนฏฺเฐน มโน, วิชานนฏฺเฐน วิญฺญาณํ, สภาวฏฺเฐน นิสฺสตฺตฏฺเฐน วา ธาตูติ ตีหิ นาเมหิ วุตฺตํฯ อิติ อิมสฺมิํ ผสฺสปญฺจมเก ผสฺโส ตาว ยสฺมา ผสฺโส เอว, น ตชฺชามโนวิญฺญาณธาตุสมฺผสฺสโช, จิตฺตญฺจ ยสฺมา ตชฺชามโนวิญฺญาณธาตุ เอว, ตสฺมา อิมสฺมิํ ปททฺวเย ‘ตชฺชามโนวิญฺญาณธาตุสมฺผสฺสชา’ติ ปญฺญตฺติ น อาโรปิตาฯ วิตกฺกปทาทีสุ ปน ลพฺภมานาปิ อิธ ปจฺฉินฺนตฺตา น อุทฺธฏาฯ

อิเมสญฺจ ปน ผสฺสปญฺจมกานํ ธมฺมานํ ปาฏิเยกฺกํ ปาฏิเยกฺกํ วินิพฺโภคํ กตฺวา ปญฺญตฺติํ อุทฺธรมาเนน ภควตา ทุกฺกรํ กตํฯ นานาอุทกานญฺหิ นานาเตลานํ วา เอกภาชเน ปกฺขิปิตฺวา ทิวสํ นิมฺมถิตานํ วณฺณ คนฺธรสานํ นานตาย ทิสฺวา วา ฆายิตฺวา วา สายิตฺวา วา นานากรณํ สกฺกา ภเวยฺย ญาตุํฯ เอวํ สนฺเตปิ ตํ ทุกฺกรนฺติ วุตฺตํฯ สมฺมาสมฺพุทฺเธน ปน อิเมสํ อรูปีนํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ เอการมฺมเณ ปวตฺตมานานํ ปาฏิเยกฺกํ ปาฏิเยกฺกํ วินิพฺโภคํ กตฺวา ปญฺญตฺติํ อุทฺธรมาเนน อติทุกฺกรํ กตํฯ เตนาห อายสฺมา นาคเสนตฺเถโร –

‘‘ทุกฺกรํ, มหาราช, ภควตา กตนฺติฯ ‘กิํ, ภนฺเต นาคเสน, ภควตา ทุกฺกรํ กต’นฺติฯ ‘ทุกฺกรํ, มหาราช, ภควตา กตํ, ยํ อิเมสํ อรูปีนํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ เอการมฺมเณ ปวตฺตมานานํ ววตฺถานํ อกฺขาตํ – อยํ ผสฺโส, อยํ เวทนา, อยํ สญฺญา, อยํ เจตนา, อิทํ จิตฺต’นฺติฯ ‘โอปมฺมํ, ภนฺเต, กโรหี’ติฯ ‘ยถา, มหาราช, โกจิเทว ปุริโส นาวาย สมุทฺทํ อชฺโฌคาเหตฺวา หตฺถปุเฏน อุทกํ คเหตฺวา ชิวฺหาย สายิตฺวา ชาเนยฺย นุ โข, มหาราช, โส ปุริโส – อิทํ คงฺคาย อุทกํ, อิทํ ยมุนาย อุทกํ, อิทํ อจิรวติยา อุทกํ, อิทํ สรภุยา อุทกํ, อิทํ มหิยา อุทก’นฺติ? ‘ทุกฺกรํ, ภนฺเต, ชานิตุ’นฺติฯ

‘ตโต ทุกฺกรตรํ โข, มหาราช, ภควตา กตํ ยํ อิเมสํ อรูปีนํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ…เป.… อิทํ จิตฺต’’’นฺติ (มิ. ป. 2.7.16)ฯ

[7] วิตกฺกนิทฺเทเส ตกฺกนวเสน ตกฺโกฯ ตสฺส ติตฺตกํ ตกฺเกสิ กุมฺภํ ตกฺเกสิ สกฏํ ตกฺเกสิ โยชนํ ตกฺเกสิ อทฺธโยชนํ ตกฺเกสีติ เอวํ ตกฺกนวเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ อิทํ ตกฺกสฺส สภาวปทํฯ วิตกฺกนวเสน วิตกฺโกฯ พลวตรตกฺกสฺเสตํ นามํฯ สุฏฺฐุ กปฺปนวเสน สงฺกปฺโปฯ เอกคฺคํ จิตฺตํ อารมฺมเณ อปฺเปตีติ อปฺปนาฯ ทุติยปทํ อุปสคฺควเสน วฑฺฒิตํ ฯ พลวตรา วา อปฺปนา พฺยปฺปนาฯ อารมฺมเณ จิตฺตํ อภินิโรเปติ ปติฏฺฐาเปตีติ เจตโส อภินิโรปนาฯ ยาถาวตาย นิยฺยานิกตาย จ กุสลภาวปฺปตฺโต ปสตฺโถ สงฺกปฺโปติ สมฺมาสงฺกปฺโปฯ

[8] วิจารนิทฺเทเส อารมฺมเณ จรณกวเสน จาโรฯ อิทมสฺส สภาวปทํฯ วิจรณวเสน วิจาโร ฯ อนุคนฺตฺวา วิจรณวเสน อนุวิจาโรฯ อุปคนฺตฺวา วิจรณวเสน อุปวิจาโรติฯ อุปสคฺควเสน วา ปทานิ วฑฺฒิตานิฯ อารมฺมเณ จิตฺตํ, สรํ วิย ชิยาย, อนุสนฺทหิตฺวา ฐปนโต จิตฺตสฺส อนุสนฺธานตาฯ อารมฺมณํ อนุเปกฺขมาโน วิย ติฏฺฐตีติ อนุเปกฺขนตาฯ วิจรณวเสน วา อุเปกฺขนตา อนุเปกฺขนตาฯ

[9] ปีตินิทฺเทเส ปีตีติ สภาวปทํฯ ปมุทิตสฺส ภาโว ปาโมชฺชํฯ อาโมทนากาโร อาโมทนาฯ ปโมทนากาโร ปโมทนาฯ ยถา วา เภสชฺชานํ วา เตลานํ วา อุณฺโหทกสีโตทกานํ วา เอกโตกรณํ โมทนาติ วุจฺจติ, เอวมยมฺปิ ปีติ ธมฺมานํ เอกโตกรเณน โมทนาฯ อุปสคฺควเสน ปน มณฺเฑตฺวา อาโมทนา ปโมทนาติ วุตฺตาฯ หาเสตีติ หาโสฯ ปหาเสตีติ ปหาโสฯ หฏฺฐปหฏฺฐาการานเมตํ อธิวจนํฯ วิตฺตีติ วิตฺตํ; ธนสฺเสตํ นามํฯ อยํ ปน โสมนสฺสปจฺจยตฺตา วิตฺติสริกฺขตาย วิตฺติฯ ยถา หิ ธนิโน ธนํ ปฏิจฺจ โสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, เอวํ ปีติมโตปิ ปีติํ ปฏิจฺจ โสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา วิตฺตีติ วุตฺตาฯ ตุฏฺฐิสภาวสณฺฐิตาย ปีติยา เอตํ นามํฯ

ปีติมา ปน ปุคฺคโล กายจิตฺตานํ อุคฺคตตฺตา อพฺภุคฺคตตฺตา อุทคฺโคติ วุจฺจติ ฯ อุทคฺคสฺส ภาโว โอทคฺยํฯ อตฺตโน มนตา อตฺตมนตาฯ อนภิรทฺธสฺส หิ มโน ทุกฺขปทฏฺฐานตฺตา อตฺตโน มโน นาม น โหติ, อภิรทฺธสฺส ปน สุขปทฏฺฐานตฺตา อตฺตโน มโน นาม โหติฯ อิติ อตฺตโน มนตา อตฺตมนตา, สกมนตาฯ สกมนสฺส ภาโวติ อตฺโถฯ สา ปน ยสฺมา น อญฺญสฺส กสฺสจิ อตฺตโน มนตา, จิตฺตสฺเสว ปเนโส ภาโว, เจตสิโก ธมฺโม, ตสฺมา อตฺตมนตา จิตฺตสฺสาติ วุตฺตาฯ

[11] เอกคฺคตานิทฺเทเส อจลภาเวน อารมฺมเณ ติฏฺฐตีติ ฐิติฯ ปรโต ปททฺวยํ อุปสคฺควเสน วฑฺฒิตํฯ อปิจ สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมณมฺหิ สมฺปิณฺเฑตฺวา ติฏฺฐตีติ สณฺฐิติฯ อารมฺมณํ โอคาเหตฺวา อนุปวิสิตฺวา ติฏฺฐตีติ อวฏฺฐิติฯ กุสลปกฺขสฺมิญฺหิ จตฺตาโร ธมฺมา อารมฺมณํ โอคาหนฺติ – สทฺธา สติ สมาธิ ปญฺญาติฯ เตเนว สทฺธา โอกปฺปนาติ วุตฺตา, สติ อปิลาปนตาติ, สมาธิ อวฏฺฐิตีติ, ปญฺญา ปริโยคาหนาติฯ อกุสลปกฺเข ปน ตโย ธมฺมา อารมฺมณํ โอคาหนฺติ – ตณฺหา ทิฏฺฐิ อวิชฺชาติฯ เตเนว เต โอฆาติ วุตฺตาฯ จิตฺเตกคฺคตา ปเนตฺถ น พลวตี โหติฯ ยถา หิ รชุฏฺฐานฏฺฐาเน อุทเกน สิญฺจิตฺวา สมฺมฏฺเฐ โถกเมว กาลํ รโช สนฺนิสีทติ, สุกฺขนฺเต สุกฺขนฺเต ปุน ปกติภาเวน วุฏฺฐาติ, เอวเมว อกุสลปกฺเข จิตฺเตกคฺคตา น พลวตี โหติฯ ยถา ปน ตสฺมิํ ฐาเน ฆเฏหิ อุทกํ อาสิญฺจิตฺวา กุทาเลน ขนิตฺวา อาโกฏนมทฺทนฆฏฺฏนานิ กตฺวา อุปลิตฺเต อาทาเส วิย ฉายา ปญฺญายติ, วสฺสสตาติกฺกเมปิ ตํมุหุตฺตกตํ วิย โหติ, เอวเมว กุสลปกฺเข จิตฺเตกคฺคตา พลวตี โหติฯ

อุทฺธจฺจวิจิกิจฺฉาวเสน ปวตฺตสฺส วิสาหารสฺส ปฏิปกฺขโต อวิสาหาโรฯ อุทฺธจฺจวิจิกิจฺฉาวเสเนว คจฺฉนฺตํ จิตฺตํ วิกฺขิปติ นามฯ อยํ ปน ตถาวิโธ วิกฺเขโป น โหตีติ อวิกฺเขโปฯ อุทฺธจฺจวิจิกิจฺฉาวเสเนว จ จิตฺตํ วิสาหฏํ นาม โหติ, อิโต จิโต จ หรียติฯ อยํ ปน เอวํ อวิสาหฏสฺส มานสสฺส ภาโวติ อวิสาหฏมานสตาฯ

สมโถติ ติวิโธ สมโถ – จิตฺตสมโถ, อธิกรณสมโถ, สพฺพสงฺขารสมโถติฯ

ตตฺถ อฏฺฐสุ สมาปตฺตีสุ จิตฺเตกคฺคตา จิตฺตสมโถ นามฯ ตญฺหิ อาคมฺม จิตฺตจลนํ จิตฺตวิปฺผนฺทิตํ สมฺมติ วูปสมฺมติ, ตสฺมา โส จิตฺตสมโถติ วุจฺจติฯ สมฺมุขาวินยาทิสตฺตวิโธ สมโถ อธิกรณสมโถ นามฯ ตญฺหิ อาคมฺม ตานิ ตานิ อธิกรณานิ สมฺมนฺติ วูปสมฺมนฺติ, ตสฺมา โส อธิกรณสมโถติ วุจฺจติฯ ยสฺมา ปน สพฺเพ สงฺขารา นิพฺพานํ อาคมฺม สมฺมนฺติ วูปสมฺมนฺติ, ตสฺมา ตํ สพฺพสงฺขารสมโถติ วุจฺจติฯ อิมสฺมิํ อตฺเถ จิตฺตสมโถ อธิปฺเปโตฯ สมาธิลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ สมาธินฺทฺริยํฯ อุทฺธจฺเจ น กมฺปตีติ สมาธิพลํฯ สมฺมาสมาธีติ ยาถาวสมาธิ นิยฺยานิกสมาธิ กุสลสมาธิฯ

[12] สทฺธินฺทฺริยนิทฺเทเส พุทฺธาทิคุณานํ สทฺทหนวเสน สทฺธาฯ พุทฺธาทีนิ วา รตนานิ สทฺทหติ ปตฺติยายตีติ สทฺธาฯ สทฺทหนาติ สทฺทหนากาโรฯ พุทฺธาทีนํ คุเณ โอคาหติ, ภินฺทิตฺวา วิย อนุปวิสตีติ โอกปฺปนาฯ พุทฺธาทีนํ คุเณสุ เอตาย สตฺตา อติวิย ปสีทนฺติ, สยํ วา อภิปฺปสีทตีติ อภิปฺปสาโทฯ อิทานิ ยสฺมา สทฺธินฺทฺริยาทีนํ สมาสปทานํ วเสน อญฺญสฺมิํ ปริยาเย อารทฺเธ อาทิปทํ คเหตฺวาว ปทภาชนํ กรียติ – อยํ อภิธมฺเม ธมฺมตา – ตสฺมา ปุน สทฺธาติ วุตฺตํฯ ยถา วา อิตฺถิยา อินฺทฺริยํ อิตฺถินฺทฺริยํ, น ตถา อิทํฯ อิทํ ปน สทฺธาว อินฺทฺริยํ สทฺธินฺทฺริยนฺติฯ เอวํ สมานาธิกรณภาวญาปนตฺถมฺปิ ปุน สทฺธาติ วุตฺตํฯ เอวํ สพฺพปทนิทฺเทเสสุ อาทิปทสฺส ปุน วจเน ปโยชนํ เวทิตพฺพํฯ อธิโมกฺขลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ สทฺธินฺทฺริยํฯ อสทฺธิเย น กมฺปตีติ สทฺธาพลํฯ

[13] วีริยินฺทฺริยนิทฺเทเส เจตสิโกติ อิทํ วีริยสฺส นิยมโต เจตสิกภาวทีปนตฺถํ วุตฺตํฯ อิทญฺหิ วีริยํ ‘‘ยทปิ, ภิกฺขเว, กายิกํ วีริยํ ตทปิ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ยทปิ เจตสิกํ วีริยํ ตทปิ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโคติฯ อิติหิทํ อุทฺเทสํ คจฺฉตี’’ติ (สํ. นิ. 5.233) เอวมาทีสุ สุตฺเตสุ จงฺกมาทีนิ กโรนฺตสฺส อุปฺปนฺนตฺตา ‘กายิก’นฺติ วุจฺจมานมฺปิ กายวิญฺญาณํ วิย กายิกํ นาม นตฺถิ, เจตสิกเมว ปเนตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘เจตสิโก’ติ วุตฺตํฯ วีริยารมฺโภติ วีริยสงฺขาโต อารมฺโภฯ อิมินา เสสารมฺเภ ปฏิกฺขิปติฯ อยญฺหิ ‘อารมฺภ’-สทฺโท กมฺเม อาปตฺติยํ กิริยายํ วีริเย หิํสาย วิโกปเนติ อเนเกสุ อตฺเถสุ อาคโตฯ

‘‘ยํกิญฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ, สพฺพํ อารมฺภปจฺจยา;

อารมฺภานํ นิโรเธน, นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโว’’ติฯ (สุ. นิ. 749);

เอตฺถ หิ กมฺมํ ‘อารมฺโภ’ติ อาคตํฯ ‘‘อารมฺภติ จ วิปฺปฏิสารี จ โหตี’’ติ (อ. นิ. 5.142; ปุ. ป. 191) เอตฺถ อาปตฺติฯ ‘‘มหายญฺญา มหารมฺภา น เต โหนฺติ มหปฺผลา’’ติ (อ. นิ. 4.39; สํ. นิ. 1.120) เอตฺถ ยูปุสฺสาปนาทิกิริยาฯ ‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถ ยุญฺชถ พุทฺธสาสเน’’ติ (สํ. นิ. 1.185) เอตฺถ วีริยํฯ ‘‘สมณํ โคตมํ อุทฺทิสฺส ปาณํ อารภนฺตี’’ติ (ม. นิ. 2.51-52) เอตฺถ หิํสาฯ ‘‘พีชคามภูตคามสมารมฺภา ปฏิวิรโต โหตี’’ติ (ที. นิ. 1.10; ม. นิ. 1.293) เอตฺถ เฉทนภญฺชนาทิกํ วิโกปนํฯ อิธ ปน วีริยเมว อธิปฺเปตํฯ เตนาห – ‘วีริยารมฺโภติ วีริยสงฺขาโต อารมฺโภ’ติฯ วีริยญฺหิ อารมฺภนกวเสน อารมฺโภติ วุจฺจติฯ อิทมสฺส สภาวปทํฯ โกสชฺชโต นิกฺขมนวเสน นิกฺกโมฯ ปรํ ปรํ ฐานํ อกฺกมนวเสน ปรกฺกโมฯ อุคฺคนฺตฺวา ยมนวเสน อุยฺยาโมฯ พฺยายมนวเสน วายาโมฯ อุสฺสาหนวเสน อุสฺสาโหฯ อธิมตฺตุสฺสาหนวเสน อุสฺโสฬฺหีฯ ถิรภาวฏฺเฐน ถาโมฯ จิตฺตเจตสิกานํ ธารณวเสน อวิจฺเฉทโต วา ปวตฺตนวเสน กุสลสนฺตานํ ธาเรตีติ ธิติฯ

อปโร นโย – นิกฺกโม เจโส กามานํ ปนุทนาย, ปรกฺกโม เจโส พนฺธนจฺเฉทาย, อุยฺยาโม เจโส โอฆนิตฺถรณาย, วายาโม เจโส ปารงฺคมนฏฺเฐน, อุสฺสาโห เจโส ปุพฺพงฺคมฏฺเฐน, อุสฺโสฬฺหี เจโส อธิมตฺตฏฺเฐน, ถาโม เจโส ปลิฆุคฺฆาฏนตาย, ธิติ เจโส อวฏฺฐิติการิตายาติฯ

‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ อฏฺฐิ จ อวสิสฺสตู’’ติ (ม. นิ. 2.184; สํ. นิ. 2.22, 237; อ. นิ. 2.5; มหานิ. 196; จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส 154) เอวํ ปวตฺติกาเล อสิถิลปรกฺกมวเสน อสิถิลปรกฺกมตา; ถิรปรกฺกโม, ทฬฺหปรกฺกโมติ อตฺโถฯ ยสฺมา ปเนตํ วีริยํ กุสลกมฺมกรณฏฺฐาเน ฉนฺทํ น นิกฺขิปติ, ธุรํ น นิกฺขิปติ, น โอตาเรติ, น วิสฺสชฺเชติ, อโนสกฺกิตมานสตํ อาวหติ, ตสฺมา อนิกฺขิตฺตฉนฺทตา อนิกฺขิตฺตธุรตาติ วุตฺตํฯ

ยถา ปน ตชฺชาติเก อุทกสมฺภินฺนฏฺฐาเน ธุรวาหโคณํ คณฺหถาติ วทนฺติ , โส ชณฺณุนา ภูมิํ อุปฺปีเฬตฺวาปิ ธุรํ วหติ, ภูมิยํ ปติตุํ น เทติ, เอวเมว วีริยํ กุสลกมฺมกรณฏฺฐาเน ธุรํ อุกฺขิปติ ปคฺคณฺหาติ, ตสฺมา ธุรสมฺปคฺคาโหติ วุตฺตํฯ ปคฺคหลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ วีริยินฺทฺริยํฯ โกสชฺเช น กมฺปตีติ วีริยพลํฯ ยาถาวนิยฺยานิกกุสลวายามตาย สมฺมาวายาโมฯ

[14] สตินฺทฺริยนิทฺเทเส สรณกวเสน สติฯ อิทํ สติยา สภาวปทํฯ ปุนปฺปุนํ สรณโต อนุสฺสรณวเสน อนุสฺสติฯ อภิมุขํ คนฺตฺวา วิย สรณโต ปฏิสรณวเสน ปฏิสฺสติฯ อุปสคฺควเสน วา วฑฺฒิตมตฺตเมตํฯ สรณากาโร สรณตาฯ ยสฺมา ปน สรณตาติ ติณฺณํ สรณานมฺปิ นามํ, ตสฺมา ตํ ปฏิเสเธตุํ ปุน สติคฺคหณํ กตํฯ สติสงฺขาตา สรณตาติ อยญฺเหตฺถ อตฺโถฯ สุตปริยตฺตสฺส ธารณภาวโต ธารณตาฯ อนุปวิสนสงฺขาเตน โอคาหนฏฺเฐน อปิลาปนภาโว อปิลาปนตาฯ ยถา หิ ลาพุกฏาหาทีนิ อุทเก ปฺลวนฺติ, น อนุปวิสนฺติ, น ตถา อารมฺมเณ สติฯ อารมฺมณญฺเหสา อนุปวิสติ, ตสฺมา อปิลาปนตาติ วุตฺตาฯ จิรกตจิรภาสิตานํ อสมฺมุสฺสนภาวโต อสมฺมุสฺสนตาฯ อุปฏฺฐานลกฺขเณ โชตนลกฺขเณ จ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํฯ สติสงฺขาตํ อินฺทฺริยํ สตินฺทฺริยํฯ ปมาเท น กมฺปตีติ สติพลํฯ ยาถาวสติ นิยฺยานิกสติ กุสลสตีติ สมฺมาสติฯ

[16] ปญฺญินฺทฺริยนิทฺเทเส ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส ปากฏกรณสงฺขาเตน ปญฺญาปนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน เตน วา อนิจฺจาทินา ปกาเรน ธมฺเม ชานาตีติปิ ปญฺญาฯ อิทมสฺสา สภาวปทํฯ ปชานนากาโร ปชานนาฯ อนิจฺจาทีนิ วิจินาตีติ วิจโยฯ ปวิจโยติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํ ฯ จตุสจฺจธมฺเม วิจินาตีติ ธมฺมวิจโยฯ อนิจฺจาทีนํ สลฺลกฺขณวเสน สลฺลกฺขณาฯ สาเยว ปุน อุปสคฺคนานตฺเตน อุปลกฺขณา ปจฺจุปลกฺขณาติ วุตฺตาฯ ปณฺฑิตสฺส ภาโว ปณฺฑิจฺจํฯ กุสลสฺส ภาโว โกสลฺลํฯ นิปุณสฺส ภาโว เนปุญฺญํฯ อนิจฺจาทีนํ วิภาวนวเสน เวภพฺยาฯ อนิจฺจาทีนํ จินฺตนกวเสน จินฺตาฯ ยสฺส วา อุปฺปชฺชติ ตํ อนิจฺจาทีนิ จินฺตาเปตีติปิ จินฺตาฯ อนิจฺจาทีนิ อุปปริกฺขตีติ อุปปริกฺขาฯ

ภูรีติ ปถวิยา นามํฯ อยมฺปิ สณฺหฏฺเฐน วิตฺถฏฏฺเฐน จ ภูรี วิยาติ ภูรีฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ภูรี วุจฺจติ ปถวี ฯ ตาย ปถวีสมาย วิตฺถฏาย วิปุลาย ปญฺญาย สมนฺนาคโตติ ภูริปญฺโญติ (มหานิ. 27)ฯ อปิจ ปญฺญาย เอตํ อธิวจนํ ภูรี’’ติฯ ภูเต อตฺเถ รมตีติปิ ภูรีฯ อสนิ วิย สิลุจฺจเย กิเลเส เมธติ หิํสตีติ เมธาฯ ขิปฺปํ คหณธารณฏฺเฐน วา เมธาฯ ยสฺส อุปฺปชฺชติ ตํ อตฺตหิตปฏิปตฺติยํ สมฺปยุตฺตธมฺเม จ ยาถาวลกฺขณปฏิเวเธ ปริเนตีติ ปริณายิกาฯ อนิจฺจาทิวเสน ธมฺเม วิปสฺสตีติ วิปสฺสนาฯ สมฺมา ปกาเรหิ อนิจฺจาทีนิ ชานาตีติ สมฺปชญฺญํฯ อุปฺปถปฏิปนฺเน สินฺธเว วีถิอาโรปนตฺถํ ปโตโท วิย อุปฺปเถ ธาวนกํ กูฏจิตฺตํ วีถิอาโรปนตฺถํ วิชฺฌตีติ ปโตโท วิย ปโตโทฯ ทสฺสนลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํฯ ปญฺญาสงฺขาตํ อินฺทฺริยํ ปญฺญินฺทฺริยํฯ อวิชฺชาย น กมฺปตีติ ปญฺญาพลํฯ กิเลสจฺเฉทนฏฺเฐน ปญฺญาว สตฺถํ ปญฺญาสตฺถํฯ อจฺจุคฺคตฏฺเฐน ปญฺญาว ปาสาโท ปญฺญาปาสาโทฯ

อาโลกนฏฺเฐน ปญฺญาว อาโลโก ปญฺญาอาโลโกฯ โอภาสนฏฺเฐน ปญฺญาว โอภาโส ปญฺญาโอภาโสฯ ปชฺโชตนฏฺเฐน ปญฺญาว ปชฺโชโต ปญฺญาปชฺโชโตฯ ปญฺญวโต หิ เอกปลฺลงฺเกน นิสินฺนสฺส ทสสหสฺสิโลกธาตุ เอกาโลกา เอโกภาสา เอกปชฺโชตา โหติ, เตเนตํ วุตฺตํฯ อิเมสุ ปน ตีสุ ปเทสุ เอกปเทนปิ เอตสฺมิํ อตฺเถ สิทฺเธ, ยานิ ปเนตานิ ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, อาโลกาฯ กตเม จตฺตาโร? จนฺทาโลโก สูริยาโลโก อคฺยาโลโก ปญฺญาโลโกฯ อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อาโลกาฯ เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, อิเมสํ จตุนฺนํ อาโลกานํ ยทิทํ ปญฺญาโลโก’’ฯ ตถา ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, โอภาสา…เป.… จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ปชฺโชตา’’ติ (อ. นิ. 4.144) สตฺตานํ อชฺฌาสยวเสน สุตฺตานิ เทสิตานิ, ตทนุรูเปเนว อิธาปิ เทสนา กตาฯ อตฺโถ หิ อเนเกหิ อากาเรหิ วิภชฺชมาโน สุวิภตฺโต โหติฯ อญฺญถา จ อญฺโญ พุชฺฌติ, อญฺญถา จ อญฺโญติฯ

รติกรณฏฺเฐน ปน รติทายกฏฺเฐน รติชนกฏฺเฐน จิตฺตีกตฏฺเฐน ทุลฺลภปาตุภาวฏฺเฐน อตุลฏฺเฐน อโนมสตฺตปริโภคฏฺเฐน จ ปญฺญาว รตนํ ปญฺญารตนํฯ

น เตน สตฺตา มุยฺหนฺติ, สยํ วา อารมฺมเณ น มุยฺหตีติ อโมโหฯ ธมฺมวิจยปทํ วุตฺตตฺถเมวฯ กสฺมา ปเนตํ ปุน วุตฺตนฺติ? อโมหสฺส โมหปฏิปกฺขภาวทีปนตฺถํ ฯ เตเนตํ ทีเปติ – ยฺวายํ อโมโห โส น เกวลํ โมหโต อญฺโญ ธมฺโม, โมหสฺส ปน ปฏิปกฺโข, ธมฺมวิจยสงฺขาโต อโมโห นาม อิธ อธิปฺเปโตติฯ สมฺมาทิฏฺฐีติ ยาถาวนิยฺยานิกกุสลทิฏฺฐิฯ

[19] ชีวิตินฺทฺริยนิทฺเทเส โย เตสํ อรูปีนํ ธมฺมานํ อายูติ เตสํ สมฺปยุตฺตกานํ อรูปธมฺมานํ โย อายาปนฏฺเฐน อายุ, ตสฺมิญฺหิ สติ อรูปธมฺมา อยนฺติ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา อายูติ วุจฺจติฯ อิทมสฺส สภาวปทํฯ ยสฺมา ปเนเต ธมฺมา อายุสฺมิํเยว สติ ติฏฺฐนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติ อิริยนฺติ วตฺตนฺติ ปาลยนฺติ, ตสฺมา ฐิตีติอาทีนิ วุตฺตานิฯ วจนตฺโถ ปเนตฺถ – เอตาย ติฏฺฐนฺตีติ ฐิติฯ ยเปนฺตีติ ยปนาฯ ตถา ยาปนาฯ เอวํ พุชฺฌนฺตานํ ปน วเสน ปุริมปเท รสฺสตฺตํ กตํฯ เอตาย อิริยนฺตีติ อิริยนาฯ วตฺตนฺตีติ วตฺตนาฯ ปาลยนฺตีติ ปาลนาฯ ชีวนฺติ เอเตนาติ ชีวิตํฯ อนุปาลนลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ ชีวิตินฺทฺริยํฯ

[30] หิริพลนิทฺเทเส ยํ ตสฺมิํ สมเยติ เยน ธมฺเมน ตสฺมิํ สมเยฯ ลิงฺควิปลฺลาสํ วา กตฺวา โย ธมฺโม ตสฺมิํ สมเยติปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ หิริยิตพฺเพนาติ อุปโยคตฺเถ กรณวจนํฯ หิริยิตพฺพยุตฺตกํ กายทุจฺจริตาทิธมฺมํ หิริยติ ชิคุจฺฉตีติ อตฺโถฯ ปาปกานนฺติ ลามกานํฯ อกุสลานํ ธมฺมานนฺติ อโกสลฺลสมฺภูตานํ ธมฺมานํฯ สมาปตฺติยาติ อิทมฺปิ อุปโยคตฺเถ กรณวจนํฯ เตสํ ธมฺมานํ สมาปตฺติํ ปฏิลาภํ สมงฺคีภาวํ หิริยติ ชิคุจฺฉตีติ อตฺโถฯ

[31] โอตฺตปฺปพลนิทฺเทเส โอตฺตปฺปิตพฺเพนาติ เหตฺวตฺเถ กรณวจนํฯ โอตฺตปฺปิตพฺพยุตฺตเกน โอตฺตปฺปสฺส เหตุภูเตน กายทุจฺจริตาทินา วุตฺตปฺปการาย จ สมาปตฺติยา โอตฺตปฺปสฺส เหตุภูตาย โอตฺตปฺปติ, ภายตีติ อตฺโถฯ

[32] อโลภนิทฺเทเส อลุพฺภนกวเสน อโลโภฯ น ลุพฺภตีติปิ อโลโภฯ อิทมสฺส สภาวปทํฯ อลุพฺภนาติ อลุพฺภนากาโรฯ โลภสมงฺคี ปุคฺคโล ลุพฺภิโต นามฯ

น ลุพฺภิโต อลุพฺภิโต ฯ อลุพฺภิตสฺส ภาโว อลุพฺภิตตฺตํฯ สาราคปฏิปกฺขโต น สาราโคติ อสาราโคฯ อสารชฺชนาติ อสารชฺชนากาโรฯ อสารชฺชิตสฺส ภาโว อสารชฺชิตตฺตํฯ น อภิชฺฌายตีติ อนภิชฺฌาฯ อโลโภ กุสลมูลนฺติ อโลภสงฺขาตํ กุสลมูลํฯ อโลโภ หิ กุสลานํ ธมฺมานํ มูลํ ปจฺจยฏฺเฐนาติ กุสลมูลํฯ กุสลญฺจ ตํ ปจฺจยฏฺเฐน มูลญฺจาติปิ กุสลมูลํฯ

[33] อโทสนิทฺเทเส อทุสฺสนกวเสน อโทโสฯ น ทุสฺสตีติปิ อโทโสฯ อิทมสฺส สภาวปทํฯ อทุสฺสนาติ อทุสฺสนากาโรฯ อทุสฺสิตสฺส ภาโว อทุสฺสิตตฺตํฯ พฺยาปาทปฏิปกฺขโต น พฺยาปาโทติ อพฺยาปาโทฯ โกธทุกฺขปฏิปกฺขโต น พฺยาปชฺโชติ อพฺยาปชฺโชฯ อโทสสงฺขาตํ กุสลมูลํ อโทโส กุสลมูลํฯ ตํ วุตฺตตฺถเมวฯ

[40-41] กายปสฺสทฺธินิทฺเทสาทีสุ ยสฺมา กาโยติ ตโย ขนฺธา อธิปฺเปตา, ตสฺมา เวทนากฺขนฺธสฺสาติอาทิ วุตฺตํฯ ปสฺสมฺภนฺติ เอตาย เต ธมฺมา, วิคตทรถา ภวนฺติ, สมสฺสาสปฺปตฺตาติ ปสฺสทฺธิฯ ทุติยปทํ อุปสคฺควเสน วฑฺฒิตํฯ ปสฺสมฺภนาติ ปสฺสมฺภนากาโรฯ ทุติยปทํ อุปสคฺควเสน วฑฺฒิตํฯ ปสฺสทฺธิสมงฺคิตาย ปฏิปฺปสฺสมฺภิตสฺส ขนฺธตฺตยสฺส ภาโว ปฏิปฺปสฺสมฺภิตตฺตํฯ สพฺพปเทหิปิ ติณฺณํ ขนฺธานํ กิเลสทรถปฏิปฺปสฺสทฺธิ เอว กถิตาฯ ทุติยนเยน วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส ทรถปฏิปฺปสฺสทฺธิ กถิตาฯ

[42-43] ลหุตาติ ลหุตากาโรฯ ลหุปริณามตาติ ลหุปริณาโม เอเตสํ ธมฺมานนฺติ ลหุปริณามา; เตสํ ภาโว ลหุปริณามตา; สีฆํ สีฆํ ปริวตฺตนสมตฺถตาติ วุตฺตํ โหติฯ อทนฺธนตาติ ครุภาวปฏิกฺเขปวจนเมตํ; อภาริยตาติ อตฺโถฯ อวิตฺถนตาติ มานาทิกิเลสภารสฺส อภาเวน อถทฺธตาฯ เอวํ ปฐเมน ติณฺณํ ขนฺธานํ ลหุตากาโร กถิโตฯ ทุติเยน วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส ลหุตากาโร กถิโตฯ

[44-45] มุทุตาติ มุทุภาโวฯ มทฺทวตาติ มทฺทวํ วุจฺจติ สินิทฺธํ, มฏฺฐํ; มทฺทวสฺส ภาโว มทฺทวตาฯ อกกฺขฬตาติ อกกฺขฬภาโวฯ อกถินตาติ อกถินภาโวฯ อิธาปิ ปุริมนเยน ติณฺณํ ขนฺธานํ, ปจฺฉิมนเยน วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส มุทุตากาโรว กถิโตฯ

[46-47] กมฺมญฺญตาติ กมฺมนิ สาธุตา; กุสลกิริยาย วินิโยคกฺขมตาติ อตฺโถฯ เสสปททฺวยํ พฺยญฺชนวเสน วฑฺฒิตํฯ ปททฺวเยนาปิ หิ ปุริมนเยน ติณฺณํ ขนฺธานํ, ปจฺฉิมนเยน วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส กมฺมนิยากาโรว กถิโตฯ

[48-49] ปคุณตาติ ปคุณภาโว, อนาตุรตา นิคฺคิลานตาติ อตฺโถฯ เสสปททฺวยํ พฺยญฺชนวเสน วฑฺฒิตํฯ อิธาปิ ปุริมนเยน ติณฺณํ ขนฺธานํ, ปจฺฉิมนเยน วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส นิคฺคิลานากาโรว กถิโตฯ

[50-51] อุชุกตาติ อุชุกภาโว, อุชุเกนากาเรน ปวตฺตนตาติ อตฺโถฯ อุชุกสฺส ขนฺธตฺตยสฺส วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส จ ภาโว อุชุกตาฯ อชิมฺหตาติ โคมุตฺตวงฺกภาวปฏิกฺเขโปฯ อวงฺกตาติ จนฺทเลขาวงฺกภาวปฏิกฺเขโปฯ อกุฏิลตาติ นงฺคลโกฏิวงฺกภาวปฏิกฺเขโปฯ

โย หิ ปาปํ กตฺวาว ‘น กโรมี’ติ ภาสติ, โส คนฺตฺวา ปจฺโจสกฺกนตาย ‘โคมุตฺตวงฺโก’ นาม โหติฯ โย ปาปํ กโรนฺโตว ‘ภายามหํ ปาปสฺสา’ติ ภาสติ, โส เยภุยฺเยน กุฏิลตาย ‘จนฺทเลขาวงฺโก’ นาม โหติฯ โย ปาปํ กโรนฺโตว ‘โก ปาปสฺส น ภาเยยฺยา’ติ ภาสติ, โส นาติกุฏิลตาย ‘นงฺคลโกฏิวงฺโก’ นาม โหติฯ ยสฺส วา ตีณิปิ กมฺมทฺวารานิ อสุทฺธานิ, โส ‘โคมุตฺตวงฺโก’ นาม โหติฯ ยสฺส ยานิ กานิจิ ทฺเว, โส ‘จนฺทเลขาวงฺโก’ นามฯ ยสฺส ยํกิญฺจิ เอกํ, โส ‘นงฺคลโกฏิวงฺโก นามฯ

ทีฆภาณกา ปนาหุ – เอกจฺโจ ภิกฺขุ สพฺพวเย เอกวีสติยา อเนสนาสุ, ฉสุ จ อโคจเรสุ จรติ, อยํ ‘โคมุตฺตวงฺโก’ นามฯ เอโก ปฐมวเย จตุปาริสุทฺธิสีลํ ปริปูเรติ, ลชฺชี กุกฺกุจฺจโก สิกฺขากาโม โหติ, มชฺฌิมวยปจฺฉิมวเยสุ ปุริมสทิโส, อยํ ‘จนฺทเลขาวงฺโก’ นามฯ เอโก ปฐมวเย มชฺฌิมวเยปิ จตุปาริสุทฺธิสีลํ ปูเรติ, ลชฺชี กุกฺกุจฺจโก สิกฺขากาโม โหติ, ปจฺฉิมวเย ปุริมสทิโสฯ อยํ ‘นงฺคลโกฏิวงฺโก’ นามฯ

ตสฺส กิเลสวเสน เอวํ วงฺกสฺส ปุคฺคลสฺส ภาโว ชิมฺหตา วงฺกตา กุฏิลตาติ วุจฺจติฯ ตาสํ ปฏิกฺเขปวเสน อชิมฺหตาทิกา วุตฺตาฯ

ขนฺธาธิฏฺฐานาว เทสนา กตาฯ ขนฺธานญฺหิ เอตา อชิมฺหตาทิกา, โน ปุคฺคลสฺสาติฯ เอวํ สพฺเพหิปิ อิเมหิ ปเทหิ ปุริมนเยน ติณฺณํ ขนฺธานํ, ปจฺฉิมนเยน วิญฺญาณกฺขนฺธสฺสาติ อรูปีนํ ธมฺมานํ นิกฺกิเลสตาย อุชุตากาโรว กถิโตติ เวทิตพฺโพฯ

อิทานิ ยฺวายํ เยวาปนาติ อปฺปนาวาโร วุตฺโต, เตน ธมฺมุทฺเทสวาเร ทสฺสิตานํ ‘เยวาปนกานํ’เยว สงฺเขปโต นิทฺเทโส กถิโต โหตีติฯ

นิทฺเทสวารกถา นิฏฺฐิตาฯ

เอตฺตาวตา ปุจฺฉา สมยนิทฺเทโส ธมฺมุทฺเทโส อปฺปนาติ อุทฺเทสวาเร จตูหิ ปริจฺเฉเทหิ, ปุจฺฉา สมยนิทฺเทโส ธมฺมุทฺเทโส อปฺปนาติ นิทฺเทสวาเร จตูหิ ปริจฺเฉเทหีติ อฏฺฐปริจฺเฉทปฏิมณฺฑิโต ธมฺมววตฺถานวาโร นิฏฺฐิโตว โหติฯ

โกฏฺฐาสวาโร

[58-120] อิทานิ ตสฺมิํ โข ปน สมเย จตฺตาโร ขนฺธา โหนฺตีติ สงฺคหวาโร อารทฺโธฯ โส อุทฺเทสนิทฺเทสปฏินิทฺเทสานํ วเสน ติวิโธ โหติฯ ตตฺถ ‘ตสฺมิํ โข ปน สมเย จตฺตาโร ขนฺธา’ติ เอวมาทิโก อุทฺเทโสฯ กตเม ตสฺมิํ สมเย จตฺตาโร ขนฺธา’ติอาทิโก นิทฺเทโสฯ กตโม ตสฺมิํ สมเย เวทนากฺขนฺโธติอาทิโก ปฏินิทฺเทโสติ เวทิตพฺโพฯ

ตตฺถ อุทฺเทสวาเร จตฺตาโร ขนฺธาติอาทโย เตวีสติ โกฏฺฐาสา โหนฺติฯ เตสํ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ – ยสฺมิํ สมเย กามาวจรํ ปฐมํ มหากุสลจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, เย ตสฺมิํ สมเย จิตฺตงฺควเสน อุปฺปนฺนา, ฐเปตฺวา เยวาปนเก, ปาฬิอารุฬฺหา อติเรกปณฺณาสธมฺมา, เต สพฺเพปิ สงฺคยฺหมานา ราสฏฺเฐน จตฺตาโรว ขนฺธา โหนฺติ ฯ เหฏฺฐา วุตฺเตน อายตนฏฺเฐน ทฺเว อายตนานิ โหนฺติฯ สภาวฏฺเฐน สุญฺญตฏฺเฐน นิสฺสตฺตฏฺเฐน ทฺเวว ธาตุโย โหนฺติฯ ปจฺจยสงฺขาเตน อาหารฏฺเฐน ตโยเวตฺถ ธมฺมา อาหารา โหนฺติฯ อวเสสา โน อาหาราฯ